Kuna Historia Gani Nyuma ya Biblia? Muhtasari Kamili

Biblia ni kitabu ambacho kimeuzwa zaidi duniani wakati wote.¹ Imetafsiriwa katika maelfu ya lugha, kusomwa na watu wa umri na asili mbalimbali.

Ukubwa wake ni wa kipekee. Lakini ni nini historia ya Biblia?

Hiyo pia ni ya kipekee. Biblia, yenye vitabu 66, iliandikwa katika kipindi cha miaka 1500 na waandishi 40 (au zaidi)—wakati ambapo hapakuwa na Microsoft Word, kibodi, au mashine za kuchapisha za kielektroniki. Waandishi wa nakala walinakili ujumbe wake kwa umakini kwa mkono na kuuhifadhi. Na waumini waaminifu waliupenda, hata katika hatari ya kifo.
Hayo yote ilikuwa ili tuweze kuwa na kitabu hiki leo.

Basi tupate muhtasari:

• Biblia ina umri gani?
• Ni nani aliyeandika?
• Ilisambazwaje?
• Vitabu vyake vilikusanywaje?
• Imeendeleaje kupitia historia?
• Imekuwa na athari gani?
• Kwa nini ni umuhimu leo?

Biblia ni ya miaka ngapi?

Inategemea ni sehemu gani ya Biblia unayozungumzia! Lakini kutokana na kile ambacho wataalamu wamefanikiwa kupima, sehemu ya Biblia yenye umri mkubwa zaidi ina umri wa angalau miaka 3,400.²

Agano la Kale liliandikwa lini?

Image by Scottish Guy from Pixabay

Kwa sababu Biblia ni mkusanyiko wa vitabu, haikuandikwa mara moja. Tunaamini kuwa Agano la Kale liliandikwa kati ya takribani mwaka 1500 BC na 400 BC. Inashughulikia takriban miaka 3,500 ya historia kutoka Uumbaji kuendelea.

Musa huenda aliandika vitabu vitano vya kwanza (Mwanzo, Kutoka, Walawi, Hesabu, na Kumbukumbu la Torati) kati ya mwaka 1500 BC.³

Manabii, kama vile Isaya, Hosea, Amosi, na Mika (ili kutaja wachache) walikuwa wa mwisho kuandika vitabu vyao. Wengi wao walikuwa hai karibu karne ya 8 BC na wangeweza kuandika vitabu vyao wakiwa na majina yao kama kichwa cha vitabu.⁴

Na Malaki huenda alikuwa mwandishi wa mwisho—karne ya 5.⁵

Agano Jipya iliandikwa lini?

Vitabu vya Agano Jipya vilikuwa vimeandikwa kati ya takriban AD 50 na 100.⁶ Vinajumuisha historia kutoka kuzaliwa kwa Yesu (~5 BC) hadi Yohana kuandika Ufunuo—kipindi cha chini ya miaka 100.

Angalia tarehe zinazokadiriwa za uandikaji wa kila kitabu cha Agano Jipya.

Nani aliyeandika Biblia?

Kutokana na wachambuzi wa historia walioweza kubaini, Biblia iliandikwa na waandishi angalau 40 tofauti kwa lugha tatu tofauti kwa takribani miaka 1,500.

Hapa kuna baadhi ya waandishi maarufu wa Agano la Kale:

• Musa (Vitabu vya Torati, Ayubu, na Zaburi 90)
• Yoshua
• Samweli (Waamuzi, Ruthu, 1 Samweli 1–24)
• Ezra (Ezra na Mambo ya Nyakati)
• Daudi (zaburi nyingi)
• Sulemani (Mithali, Mhubiri, Wimbo Ulio Bora)
• Isaya
• Yeremia
• Daniel

Na Agano Jipya:

• Mathayo
• Marko
• Luka
• Yohana
• Paulo
• Yakobo
• Petro

Waandishi hawa walitoka katika maisha tofauti. Walikuwa na kazi na majukumu tofauti tofauti.

Baadhi walikuwa manabii (Samweli, Danieli, Ezekieli, n.k.), na wengine walikuwa wafalme (Daudi, Sulemani, Nebukadreza). Wengine walikuwa waandishi au wasomi, kama vile Baruku, ambaye alisaidia Yeremia kuandika kitabu chake (Yeremia 36:4, 17–18). Kisha kulikuwa na Nehemia, ambaye alikuwa mnyweshaji wa mfalme, na Isaya, ambaye alikuwa kuhani.

Na usisahau—waandishi wengi wa Agano Jipya walikuwa wavuvi (Yakobo, Yohana, na Petro).

Aina tofauti! Na kulikuwa na sababu. Inahusiana na jinsi Mungu alivyovuvia uandishi wa Biblia.

Mungu Aliwavuviaje waandishi wa Biblia?

“Kila andiko, lenye pumzi ya Mungu” (2 Timotheo 3:16, NKJV). Lakini hii haimaanishi kwamba Mungu alitoa maudhui yake kwa waandishi kwa neno kwa neno. Badala yake, waliandika “wakiongozwa na Roho Mtakatifu” (2 Petro 1:21, NKJV). Mungu aliwaathiri kwa ujumbe, ambao waliandika kupitia mitazamo yo ya binafsi na ya kitamaduni.

Kwa mfano, kama Mungu angependa tu kutoa maelezo kamili ya maisha ya Yesu, asingehitaji waandishi wanne wa Injili.⁷

Lakini alithamini mtazamo wa kibinadamu kuhusu Mungu na akachagua watu wanne tofauti kushiriki maisha yao na Yesu.

Hii pia ndiyo sababu Luka alitumia muda kutafiti na kukusanya kisa cha Yesu kwa ajili ya Injili yake (Luka 1:1–3).

Mungu hakumwambia Luka nini cha kusema. Badala yake, Roho Mtakatifu alimwongoza katika kufunua habari na kukusanya ushahidi wa walioona.

Ndio, sehemu fulani za Biblia ni nukuu za moja kwa moja kutoka kwa Mungu, lakini sehemu kubwa ya Biblia inaakisi sauti za kipekee za waandishi wake.

Jinsi gani Biblia ilisambazwa?

Kusambazwa kwa Agano la Kale na Agano Jipya kunafuata mlolongo wa msingi: Lilitolewa kwa njia ya mdomo kabla ya kuandikwa katika maandishi na kunakiliwa kwa uangalifu na kuhifadhiwa.

Agano la Kale

Photo by Konrad Hofmann on Unsplash

Maelezo ya mapema ya Agano la Kale (Uumbaji, Gharika, maisha ya Ibrahimu, safari ya Waisraeli) yalirithishwa kwa njia ya mila ya mdomo, au kwa maneno, hadi Musa alipoandika vitabu vitano vya kwanza vya Biblia, vinavyoitwa vitabu vya Torati.

Hali hiyo ilikuwa vivyo hivyo kwa historia ya baadaye ya Waisraeli wa kale.

Waandishi na makuhani Wayahudi walitoa nakala ya maandiko ya Agano la Kale, inayojulikana pia kama Biblia ya Kiebrania.⁸ Leo, vitabu na vipande vya Biblia ya Kiebrania vilivyodaiwa kuwa vya zamani zaidi ni zile Zaburi katika Bahari ya Chumvi—baadhi yake zikiwa na tarehe ya karne ya tatu BC.⁹

Wasomi waliolinganisha Zaburi za Bahari ya Chumvi na hati za hivi karibuni zaidi wamegundua kuwa ujumbe umebaki bila kubadilika.¹⁰

Agano Jipya

Wafuasi wa Yesu pia walipitisha akaunti zake na mafundisho yake kwa njia ya mdomo—hadithi, nyimbo, na mashairi.¹¹

Katika Uyahudi, wanafunzi walikuwa wakikumbuka mafundisho ya mwalimu wao na kisha kuyashirikisha kwa wengine. Tunayaona haya katika jinsi waandishi wa Agano Jipya walivyosema kwamba walikuwa wamepata “kufundishwa” au mafundisho yalikuwa “yamewasilishwa” kwao (1 Wakorintho 15:3–8; 1 Wathesalonike 2:13).¹²

Kwa muda, mashahidi wa maisha ya Yesu waligundua umuhimu wa kunakili maelezo yao. Kwa sababu mateso na vifo vya Wakristo, hawakutaka historia na mafundisho yapotee.

Baadhi ya mitume pia waliandika barua, zijulikanazo kama nyaraka, ili kuwatia moyo waumini katika ulimwengu uliokuwa unajulikana wakati huo.

Makanisa yalithamini jumbe hizi na kusoma kwa sauti katika mazoea ya karne ya kwanza yaliyoitwa kusoma kwa pamoja. Kwa sababu watu walikuwa wakisikia barua mara kwa mara na walikuwa wamezizoea, ilikuwa vigumu zaidi kwa makosa kuingia katika maandiko.¹³

Hivyo, utamaduni wa wakati huo ulisaidia kuhifadhi ujumbe wa Neno la Mungu.

Jinsi gani vitabu vya Biblia vilikusanywa?

Vitabu vya Biblia vilikusanywa na waandishi na wasomi waliotumia vigezo fulani kutambua asili yake ya kimungu. Mchakato huu wa kuamua ni vitabu vipi vifaa kuwemo katika Biblia unaitwa kanonizesheni.¹⁴ Kuelewa jinsi wasomi walivyo chunguza kwa umakini uthibitisho wa uhalali wa Biblia hutupa sababu ya kuwa na imani nayo leo.

Lakini kumbuka:

Kanonizesheni (kanuni ya Biblia) haivipatii vitabu vya Biblia mamlaka. Badala yake, inatambua mamlaka ambayo tayari vinabeba.¹⁵

Hapa kuna mtazamo wa juu wa vigezo vilivyotumika kuchagua vitabu vya kanuni ya Biblia:

• Ushahidi wa Uvuvio Roho—Ujumbe ulilazimika kuwa thabiti na ule ambao Mungu tayari alikuwa ametoa. Kwa mfano, maandiko ya Agano Jipya yalilazimika kulingana na yale ya Agano la Kale, na maandiko ya manabii, na Torati.
• Mamlaka ya waandishi—Vitabu vya Biblia vilikuwa na mamlaka kwa sababu waandishi wake walipokea ufunuo kutoka kwa Mungu na walikuwa mashahidi wa matukio hayo.¹⁶
• Kukubalika kwa wingi—Maandiko yalikuwa yanatumika na kukubaliwa na watu waliokuwa wanafahamu vizuri visa hivyo na walikuwa na mawasiliano na waandishi na mashahidi wa matukio hayo.

Sasa tukiwa tumeelewa sababu za Kanonizesheni, hebu tuangalie jinsi ilivyo fanywa.

Vitabu vya Agano la Kale

Watu waliona maandishi ya Agano la Kale kama yenye mamlaka tangu mwanzo. Tunaweza kuona hili kwa jinsi waandishi wa baadaye wanavyo rejelea vitabu vya awali. (Ona Nehemia 8:1; Zekaria 7:12; Danieli 9:2, 11.)¹⁷

Hatujui kwa uhakika ni nani aliyekusanya vitabu vya Agano la Kale, lakini Ezra au Nehemia wanaweza kuwa ndio.¹⁸

Mwana historia Myahudi Yosefo anazungumza kuhusu vitabu 22 vilivyo kuwako wakati wa Artashasta (400 BC).¹⁹ Yaelekea vinalingana na vile vitabu 39 vilivyopo leo kwa sababu Wayahudi walikuwa na mfumo tofauti wa utunzaji wa Maandiko yao.²⁰

Inakaribia kuwa Biblia ya Kiebrania ilikuwa imetangazwa kuwa kamilifu kufikia wakati wa Yesu kwa sababu ya jinsi Yeye na waandishi wa Agano Jipya wanavyoirejelea. Yesu Mwenyewe aligawanya Agano la Kale katika “Torati ya musa, na katika Manabii, na Zaburi” (Luka 24:44, NKJV)—sio tofauti sana na mgawanyiko wa Biblia ya Kiebrania: Sheria, Manabii, na Maandiko.²¹

Vitabu vya Agano Jipya

Kanisa la Kikristo la awali liliona barua za mitume kuwa na mamlaka wakati wa uandishi wake. Barua ya Petro inazungumzia maandishi ya Paulo kama “Maandiko” (2 Petro 3:16).

Baba wa kanisa katika karne ya kwanza na ya pili, ambao walikuwa na sehemu za Agano Jipya, pia walifanya hivyo.²²

Lakini haja ya kutangaza Agano Jipya ikawa ya dharura katikati ya karne ya pili.

Kwa nini?

Mafundisho ya uzushi yalikuwa yanaenea.

Mtu mmoja, Marcion wa Sinope, alikataa Agano la Kale na sehemu za Agano Jipya, akakusanya orodha yake ya vitabu badala yake.²³ Hii ilikuwa mbali na maandishi mengine yanayosambaa ambayo yalidaiwa kuwa Maandiko lakini yalipingana nayo—kama vile Injili za Knostiki na vitabu vya apokrifa.²⁴

Moja ya rekodi za mapema za Ukusanyaji wa Agano Jipya ni Kipande cha Muratori, ambacho kinadhaniwa kuwa kutoka wakati huo. Orodha yake ilikuwa na vitabu 22 kati ya vitabu 27 vya Agano Jipya tunavyovijua leo.

Lakini wa kwanza kuorodhesha vitabu vyote 27 alikuwa askofu wa Aleksandria aliyeitwa Athanasia.²⁵

Muda mfupi baadaye, mabaraza ya kanisa yafuatayo yalithibitisha kanoni hiyo hiyo:²⁶

• Roma (AD 382)
• Hippo (AD 393)
• Carthage (AD 397)

Jinsi gani vitabu vya Biblia vimepangwa?²⁷

Vitabu vya Biblia havipo kwa mpangilio wa mfululizo wa wakati vilioandikwa. Badala yake, vimepangwa kulingana na aina zao za fasihi—ambayo huitwa mpangilio wa kanoni: hadithi kuu, maelezo ya kihistoria, na maandishi mengine.

Tunaona mfano huu katika Agano la Kale, ingawa wasomi wa Biblia hawajui sababu kamili au ni nani aliyeamua.²⁸

Agano Jipya linafuata mpangilio huu pia. Kabla ya kukusanywa kwake, lilizungushwa katika karne chache za kwanza AD katika makundi kama vile vifuatavyo:

• Injili na Matendo ya Mitume (Mathayo hadi Matendo ya Mitume)
• Barua za Paulo (Warumi hadi Waebrania)
• Barua za jumla (Yakobo hadi Yuda, pamoja na Ufunuo)

Makundi haya yalikuja kuwa mpangilio tunaojua leo.

Jinsi Biblia imeendelea kuishi katika historia?

Biblia imepitia historia yenye misukosuko kwa miaka elfu kadhaa iliyopita. Lakini Mungu aliilinda na kutumia waamini waaminifu kuihifadhi kwa uangalifu. Hii peke yake ni muujiza unaoshuhudia kuaminika kwake!

Hapa kuna baadhi ya mambo muhimu.

Kudidimizwa kwa Biblia

Image by dozemode from Pixabay

Biblia imewahi kuzuiliwa na hata kupigwa marufuku katika nyakati tofauti, hasa wakati wa Zama za Kati. Lakini kamwe haijawahi kupotezwa kabisa.

Kuanzia AD 303 hadi 306, mfalme Diocletian wa Kirumi aliwatesa Wakristo na kuchoma Biblia zao. Ingawa mambo yalionekana kuboreka baada ya hili.

Lakini hata wakati Biblia ilipopatikana, watu wa kawaida mara nyingi hawakuweza kuisoma wenyewe kwa sababu walikuwa hawajui kusoma au Biblia haikuwa katika lugha yao.

Mapadri walitumia hali hii na kuwatia moyo watu kuamini yale ambayo mapadri walisema kuhusu Biblia.²⁹ Kama unavyoweza kufikiria, hii ilifungua njia kwa mazoea mengi yasiyofaa ndani ya kanisa kuu la wakati huo—Kanisa la Kirumi.

Kisha, matukio yalichukua mkondo mbaya.

Mahakama ya Kikatoliki, iliyodumu kutoka karne ya 12 hadi karne ya 18, ilifanya kusoma Biblia kwa lugha ya mtu binafsi kuwa kosa la uzushi. Kanisa la Kirumi lilianzisha mahakama za uchunguzi kuhukumu na kuadhibu watu waliotenda “maovu” kama hayo. Vuguvugu hili, lenye nguvu zaidi nchini Hispania, ilienea kote Ulaya.³⁰

Hata hivyo, Mungu alikuwa na watu waaminifu—kama watu wa Waaldensia wa Italia—ambao walilinda dini ya mitume. Walihifadhi maandishi safi ya Biblia, yanayo julikana kama Textus Receptus (maandishi yaliyopokelewa), ambayo hayakuwa yameharibiwa na falsafa au mafundisho ya Kigiriki.³¹

Uchapishaji wa Biblia

Kuanzia wakati kabla ya Kristo mpaka mwanzo wa milenia ya kwanza, waandishi walinakili Biblia kwa mkono. Wamonaki waliendelea na mazoea haya wakati wa Zama za Kati.³² Lakini mashine ya kuchapisha ilibadilisha kila kitu.

Johannes Gutenberg alipobuni mashine ya kuchapisha mwaka 1450, kitabu cha kwanza alichapisha kilikuwa Biblia ya Kilatini, au Biblia ya Gutenberg.³³

Athari ilikuwa kubwa:

• Biblia zilipatikana zaidi na zilikuwa nafuu kwa kila mtu.
• Watu “wa kawaida” walianza kujifunza kusoma.
• Watu waliposoma Maandiko wenyewe, ilifichua mfumo wa dini ulioharibika.

Si ajabu, baada ya muda mfupi Matengenezo yakafuata.

Matengenezo

Image by Tobias Albers-Heinemann from Pixabay

Biblia na uchapishaji wake ulichochea Matengenezo, ambayo yalikuwa na kauli mbiu sola scriptura—“Biblia pekee.” Watu walipoanza kusoma Biblia wenyewe, walipinga tamaduni za kanisa zilizopingana na maandiko.³⁴ Wakati huo huo, Biblia ilianza kutafsiriwa kwa wingi.

Mmoja wa Wana Matengenezo wa awali alikuwa John Wycliffe, ambaye alikamilisha tafsiri ya kwanza ya Biblia kwa Kiingereza mwaka 1382.³⁵ Ingawa tafsiri yake ilitoka kwa Vulgate ya kilatini, ambayo ilikuwa na makosa ya kitheolojia, ilikuwa mwanzo.

Mwaka 1516, Mholanzi mmoja aliyeitwa Erasmus alikusanya tafsiri ya Kigiriki ya Biblia kutoka kwa Textus Receptus. Wakristo waaminifu walikuwa wamehifadhi hati hii, na haikuwa imeharibiwa kama hati nyingi za Kilatini.³⁶

Baada ya miaka kidogo, kazi ya Erasmus ilikuwa chanzo kikuu cha tafsiri ya Kijerumani ya Martin Luther na tafsiri ya Kiingereza ya William Tyndale.³⁷

Kwa bahati mbaya, Kanisa la Kirumi halikufurahishwa na tafsiri ambazo hazikutokea kwenye Vulgate ya Kilatini, toleo “rasmi” la wakati huo. Biblia nyingi za Tyndale—na hatimaye yeye mwenyewe—zilichomwa moto.

Lakini tafsiri zaidi za Biblia kwa Kiingereza zilifuata:³⁸

• Biblia ya Coverdale (1535)
• Biblia ya Geneva (1560)
• Biblia ya Maaskofu (1568)

Ile inayojulikana zaidi ni Toleo la King James la 1611. Kwa hatua ya kisiasa ya kuunganisha makundi ya kidini katika ufalme wake, Mfalme James aliagiza wasomi 50 wa Biblia. Wasomi hawa walitumia maandishi ya Kiebrania na Kigiriki, hasa tafsiri ya Erasmus.³⁹

Matokeo?

Tafsiri ya kawaida ya Biblia ya kikristo ambayo imejaribiwa na wakati na bado inathaminiwa na wengi leo. Ingawa tafsiri nyingine za kisasa zimekuwa maarufu sasa, Biblia ya King James bado inabaki kuwa chanzo kinacho heshimika kwa ajili ya kujifunzia.

Jinsi gani Biblia ilichapishwa kwa wingi?

Usambazaji wa Biblia uliibuka baada ya Matengenezo, hasa na mashirika ya Biblia ya mwishoni mwa miaka ya 1700 na harakati za kimishonari za miaka ya 1800.

Wakati wa Matengenezo, Biblia ilikuwepo katika lugha 33 kati ya lugha 6,000 duniani. Lakini ifikapo 1992, sehemu zake zilikuwepo katika angalau lugha 2,009, zikifikia 80% ya idadi ya watu duniani.⁴⁰

Wamishonari na mashirika, kama vile Wycliffe Bible Translators, wamekuwa muhimu katika kufanikisha hili.⁴¹

Shirika la Biblia la Uingereza na Nje limechapisha zaidi ya nakala milioni 550 za Biblia katika lugha 700.⁴² Shirika la Biblia la Marekani pia limekuwa na athari kubwa na bado linasambaza mamilioni ya Biblia kila mwaka.⁴³

Ni athari gani Biblia imekuwa nayo katika historia?

Matokeo ya Biblia katika historia ni makubwa zaidi ya tunavyoweza kufahamu. Ingawa hatuwezi kukana kwamba Maandiko yamekuwa yakitumiwa vibaya, misingi mingi ya Biblia imeathiri serikali, elimu ya kusoma na kuandika, lugha, sayansi, teknolojia, sanaa, na muziki—ili kutaja machache.

Kwa mfano:

• Biblia ya Kikristo imeunda serikali za magharibi kwa misingi yake ya kuheshimu haki binafsi, thamani ya hadhi ya binadamu, na mamlaka ya sheria.⁴⁴
• Imechochea sayansi. Wabunifu wa kisayansi walikuwa Wakristo ambao walichukua njia yao ya kielimu ya kusoma Biblia na kuitumia kusoma asili.⁴⁵ Fikiria Robert Boyle au Isaac Newton.
• Imesukuma elimu ya kusoma na kuandika kwa sababu watu walitaka kusoma Biblia katika lugha zao.
• Muziki wa kiklasiki ulitokana na Biblia Takatifu. Baadhi ya wapiga muziki ambao walipata msukumo kutoka katika Biblia ni Purcell, Bach, na Handel.⁴⁶
• Kazi za kibinadamu mara nyingi zimekuja kutoka kwa watu ambao walitaka kufuata maagizo ya Biblia ya kutunza “hawa walio wadogo” (Mathayo 25:45, NKJV). Kama matokeo, wapigania uhuru walipigania mwisho wa utumwa. Wakristo kama Elizabeth Fry walifanya kazi ya kurekebisha magereza. Na watu kama William na Catherine Booth (waanzilishi wa Jeshi la Wokovu) walijitolea maisha yao kusaidia wenye njaa na wasio na makazi.

Soma zaidi kuhusu athari ya Biblia kote katika historia.

Kwa nini Biblia ni muhimu?

Biblia, ingawa iliandikwa ndani ya utamaduni na muktadha fulani, imepitia mtihani wa wakati. Imejithibitisha kuwa inafaa kwa watu kote katika nyakati na kanuni zake zenye wakati na zisizopitwa na wakati.

Jinsi gani?

Masimulizi ya Biblia yanafuatilia hadithi kuu ambayo ni muhimu kwetu kama ilivyokuwa kwa wale walioiandika. Inaonyesha jinsi wanadamu walivyo tumia uhuru wao wa uchaguzi, wakapoteza uhusiano wao pamoja na Mungu, na kuteseka sana kwa sababu hiyo. Inatupa ufahamu wa vita kati ya wema na uovu ambayo imekuwa ikiendelea katika historia.

Vivyo hivyo, inatuonyesha jinsi Mungu anavyofanya kazi kujenga upya uhusiano wake nasi kupitia Yesu—ambaye ni muhimu katika hadithi hii. Paradiso iliyopotea mwanzoni (Mwanzo 1–3) itarejeshwa (Ufunuo 21–22) kwa sababu ya kile Yesu anachofanya kwa ajili yetu.

Tumepata ufahamu kidogo katika historia ya Maandiko Matakatifu yanayoshikilia hadithi hii. Tumepata kujua kuhusu waandishi wake, jinsi ilivyoandikwa, na njia ambayo imehifadhiwa kwa uangalifu katika historia. Tumepata pia kuona jinsi inavyoathiri jamii na watu binafsi.

Na hilo linatupa ujasiri kwamba tunaweza kuiamini Biblia. Tunaweza kuamini kwamba kitabu hiki cha zamani ni Neno la Mungu na lina nguvu ya kuathiri maisha yetu pia.

Mafundisho yake hutuongoza, kutufariji, na kutubadilisha—Katika namna ambayo kitabu kingine chochote hakiwezi.

Ikiwa unatafuta majibu, kwa nini usijaribu Biblia?

Kurasa Zinazohusiana:

1. “Best-Selling Book,” Guinness World Records.[↵]
2. Arnold, Clinton, How We Got the Bible (Zondervan, Grand Rapids, MI, 2008), p. 6.[↵]
3. Lightfoot, Neil, How We Got the Bible (Baker Books, Grand Rapids, MI, 2003), p. 23.[↵]
4. Kenyon, Frederic, The Story of the Bible (J. Murray, London, 1936), ch. 2.[↵]
5. Lightfoot, Neil, How We Got the Bible (Baker Books, Grand Rapids, MI, 2003), p. 155.[↵]
6. Albright, W. F., Discoveries in Bible Lands (The Biblical Colloquium, Pittsburgh, 1955), p. 136.[↵]
7. Davidson, Richard, “Who Authored the Bible?” Ministry, March 2012.[↵]
8. Schniedewind, William, “Origins of the Written Bible,” PBS, Nov. 18, 2008.[↵]
9. “The Dead Sea Scrolls,” The Israel Museum, Jerusalem.[↵]
10. Millar Burrows, The Dead Sea Scrolls (Viking, New York, 1955), p. 321.[↵]
11. White, L. Michael, “Importance of the Oral Tradition,” PBS[↵]
12. Moreland, JP, “The Historicity of the New Testament,” BeThinking.org.[↵]
13. Lindgren, Caleb, “Reading Together, Early Church Style,” Christianity Today, April 20, 2018.[↵]
14. Donkor, Kwabena, “Who Decided Which Books Should Be Included in the Bible?” Ministry, March 2012.[↵]
15. Lightfoot, Neil, How We Got the Bible (Baker Books, Grand Rapids, MI, 2003), p. 153.[↵]
16. Donkor, Kwabena, “Who Decided Which Books Should Be Included in the Bible?” Ministry, March 2012.[↵]
17. Ibid.[↵]
18. Ibid.[↵]
19. Josephus, Against Apion 1:7–8.[↵]
20. Lightfoot, Neil, How We Got the Bible (Baker Books, Grand Rapids, MI, 2003), p. 155.[↵]
21. Ibid., p. 153.[↵]
22. Donkor, Kwabena, “Who Decided Which Books Should Be Included in the Bible?” Ministry, March 2012.[↵]
23. Miller, Stephen, “How We Got Our Bible: A Gallery of Mavericks and Misfits,” Christian History, no. 43, 1994.[↵]
24. Donkor, Kwabena, “Who Decided Which Books Should Be Included in the Bible?” Ministry, March 2012.[↵]
25. Miller, Stephen, “How We Got Our Bible: A Gallery of Mavericks and Misfits,” Christian History, no. 43, 1994.[↵]
26. Donkor, Kwabena, “Who Decided Which Books Should Be Included in the Bible?” Ministry, March 2012.[↵] 
27. Prahlow, Jacob, “The New Testament in Order,” Conciliar Post, April 14, 2021.[↵]
28. Oxford Companion to the Bible (Oxford University Press, New York, 1993), p. 98.[↵]
29. Armstrong, Dave, “Did Pope Innocent III Forbid the Bible in 1199?” Patheos, May 11, 2021.[↵]
30. Foxe, Foxe’s Book of Martyrs (Hendrickson Publishers, Peabody, MA, 2004), pp. 78–79.[↵]
31. Wilkinson, Benjamin, Our Authorized Bible Vindicated (Takoma Park, MD, 1930), pp. 23–24.[↵]
32. Arnold, Clinton, How We Got the Bible (Zondervan, Grand Rapids, MI, 2008), p. 42.[↵]
33. Comfort, Philip, “How We Got Our Bible: Christian History Timeline,” Christian History, no. 43, 1994.[↵]
34. Pelikan, Jaroslav, Whose Bible Is It? (Viking, New York, 2005), p. 164.[↵]
35. Lightfoot, Neil, How We Got the Bible (Baker Books, Grand Rapids, MI, 2003), p. 176.[↵]
36. Wilkinson, Benjamin, Our Authorized Bible Vindicated (Takoma Park, MD, 1930), pp. 33–34.[↵]
37. Miller, Stephen, “How We Got Our Bible: A Gallery of Mavericks and Misfits,” Christian History, no. 43, 1994.[↵]
38. “Pre-KJV English Translations,” Christian History, no. 100, 2011.[↵]
39. Curtis, Kenneth, “How the King James Bible Was Born,” Christian History, no. 100, 2011.[↵]
40. Metzger, Bruce, “Circulation of the Bible,” Oxford Companion to the Bible, p. 122.[↵]
41. Metzger, Bruce, “How We Got Our Bible: Christian History Interview,” Christian History, no. 43, 1994.[↵]
42. “Bible Societies,” Encyclopedia.com.[↵]
43. “American Bible Society,” Britannica.com.[↵]
44. Mangalwadi, Vishal, “Bible Societies,” Truth Matters, YouTube video, Oct. 2, 2017.[↵]
45. Mangalwadi, Vishal, “The Source of the Scientific Revolution,” Truth Matters, YouTube video, Nov. 6, 2017.[↵]
46. Heighes, Simon, “How the King James Bible Inspired and Influenced Composers and Their Music,” Classical Music, classical-music.com, Feb. 11, 2022.[↵] 

Majibu Zaidi